زیتون ـ نیلوفر سعیدی: جمهوری اسلامی ایران در حالی سال ۱۳۹۷ را پشت سر می‌گذارد که چهل سال از عمر نظام سیاسی استوار بر انقلاب اسلامی سپری شده و این کشور٬ در جهان اسلام و در منطقه با چالش‌های سیاسی و ایدئولوژیک جدی دست و پنجه نرم می‌کند.
در سال ۱۳۹۷ نظام جمهوری اسلامی و دولت حسن روحانی به خاطر خروج آمریکا از توافق هسته‌ای برجام و اعمال تحریم‌های سنگین اقتصادی و سیاسی با مشکلات داخلی فراوانی روبرو شد. با وجود این مساله فقط به اقتصاد ختم نمی‌شود و آمریکا تلاش کرده بر روابط منطقه‌ای ایران نیز تاثیر بگذارد.
اگر تا دیروز٬ ایران فقط با آمریکا و اسراییل٬ دم از خصومت و اختلاف دائمی و عمیق می‌زد٬ در سال ۹۷ شاهد تاثیر فاکتور مهم دیگری به نام عربستان سعودی بودیم که هم در شورای همکاری خلیج فارس و هم در حوزه‌های دیگر٬ با ایران به مشکلات جدی برخوردند. با این حال دولت روحانی تلاش کرد تا حتی‌الامکان٬ به حفظ و تقویت روابط منطقه‌ای٬ بیشتر توجه کند و در همان حال در حوزه‌ای که آن را «محور مقاومت» نام نهاده٬ از همپیمانان خود دفاع کند و اجازه ندهد که این قلعه از دست برود.
تحلیل رویدادها و تلاش‌های دیپلماتیک ایران برای توسعه‌ی روابط منطقه‌ای نشان می‌دهد که ناامنی در مرزهای شرقی٬ تنش با کشورهای عربی و تعامل با عراق و ترکیه٬ مهم‌ترین نقاطی هستند که بیشترین توجه دولت را به سوی خود جلب می‌کنند.
روسیه٬ قفقاز و آسیای میانه
در سالیان گذشته٬ تقویت روابط با روسیه٬ از معدود نقاط مشترک بین دولت روحانی و اصولگرایان ایران بوده است.
اگر چه در دوران تحریم‌های اقتصادی٬ چین در تامین نیازهای اقتصادی ایران نقش موثرتری داشت اما بنا به دلایل بسیار٬ بیشترین تقویت روابط دولت روحانی٬ با روسیه بود و به ویژه در شرایط پس از خروج آمریکا از برجام و مواضع مبهم کشورهای اروپایی٬ رابطه با چین٬ بیش از پیش حفظ شد. با این حال٬ این رابطه نتوانسته نقش موثری در دور زدن تحریم‌های اقتصادی داشته باشد.
روابط ایران با روسیه و ترکیه در مذاکرات آستانه و تداوم همکاری سه کشور در پرونده‌ی سوریه٬ در سال ۹۷ نیز اهمیت خود را حفظ کرد اما در دیدار سه‌جانبه تهران٬ اختلافاتی بین ترکیه و ایران روی داد و اردوغان٬ آن چه را که در تهران به دست نیاورد در سفر به سوچی و در دیدار با پوتین به دست آورد به طوری که در ادلب نسبت به ایران دست بالا را داشت.
همکاری‌های ایران٬ روسیه و ترکیه در دوران پساداعش٬ پیچیدگی‌های بیشتری پیدا کرده و چنین به نظر می‌رسد که رفته رفته خواسته‌ها و اهداف ایران و روسیه٬ فاصله و تفاوت بیشتری پیدا می‌کنند.
شنیده‌ها حاکی از آن است که در سال ۹۸ خودروساز ورشکسته‌ی روسی به نام «لادا» وارد بازار ایران می‌شود و اگر چنین چیزی رنگ واقعیت به خود بگیرد٬ این مساله می‌تواند بر مبادلات اقتصادی کم جان ایران و روسیه تاثیر بگذارد. در حال حاضر حجم مبادلات دوجانبه کمتر از دو میلیارد دلار است اما سنایی سفیر ایران در روسیه ابراز امیدواری کرده این رقم در آینده به ده میلیارد دلار برسد و این در حالی است که در سال ۹۷ ولادیمیر پوتین از درخواست اردوغان برای حرکت به سمت مبادلات تجاری یکصد میلیارد دلاری بین مسکو و آنکارا استقبال کرد.
نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان
ایران در سال ۱۳۹۷ پذیرای نیکول پاشینیان نخست وزیر جدید ارمنستان بود و به اتخاذ مواضع میانه‌روانه در مورد قره‌باغ و اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان ادامه داد اما در دیگر کشورهای آن منطقه و به ویژه در ترکمنستان٬ قرقیزستان٬ ازبکستان و تاجیکستان٬ گام‌های محسوسی برنداشت. با جمهوری آذربایجان نیز اختلافاتی در مورد نحوه برخورد علی‌اف با شیعیان وجود دارد و از این گذشته٬ تهران از کم و کیف روابط علی اف با اسراییل٬ نگران است.
در مجموع اما می‌توان گفت که امضای سند رژیم حقوقی دریای خزر در مرداد ۹۷ مهم‌ترین رویداد دیپلماتیک در روابط ایران با روسیه و همسایگان شمالی بود.
پاکستان
پس از پیروزی عمران خان در انتخابات ۲۰۱۸ میلادی پاکستان و روی کار آمدن حزب تحریک انصاف، عربستان سعودی نخستین مقصد سفر خارجی او پس از ادای سوگندنامه نخست‌وزیری بود. گفته شد که این سفر صرفا به قصد زیارت خانه خدا و مسجد نبوی بوده اما در سفر دوم وی برای اخذ وام و بسته کمک مالی عربستان به این کشور سفر کرد. در گام دوم او به امارات متحده عربی رفت و سپس به چین٬ مالزی٬ قطر و ترکیه سفر کرد. این در حالی است که او قبلا در تماس تلفنی با روحانی٬ ابراز تمایل کرده بود که پس از سفر به تهران و انجام دیدارهای رسمی٬ به مشهد و قم نیز سفر کند.
تعلل و تاخیر در سفر عمران خان به ایران٬ از نظر اغلب تحلیل‌گران سیاسی٬ ارتباط عمیقی با روابط پاکستان ـ عربستان و پاکستان ـ آمریکا داشت. اما حمله به کاروان نیروهای سپاه در زمستان سال ۹۷ موجب آن شد که یک بار دیگر ناامنی در مرزهای شرقی مورد توجه قرار بگیرد و دلایل تازه‌ای برای تاخیر در سفر عمران خان به تهران به وجود بیاید.
پس از رویداد حمله به نیروهای سپاه در شرق ایران و فرار عوامل این حمله تروریستی به پاکستان٬ محمد علی جعفری فرمانده سپاه پاسداران٬ عملا پاکستان و امارات را تهدید کرد. اما در ادامه٬ باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح٬ مواضع معتدل‌تری اتخاذ کرده و خواستار همکاری اطلاعاتی و امنیتی پاکستان شد. اندکی پس از آن نیز رفعت مسعود، سفیر پاکستان در ایران٬ در پایان بهمن ماه ۹۷ ضمن ابراز همدردی با مردم ایران اعلام کرد که به زودی عمران خان راهی ایران خواهد شد. اما سال ۹۷ به پایان رسید و وعده‌ی خانم سفیر محقق نشد.
ایران و پاکستان٬ علاوه بر مساله ناامنی در مرز و فعالیت گروه‌هایی همچون جیش العدل و تنش‌های مرتبط با نفوذ اطلاعاتی و امنیتی و مساله‌ی بلوچ٬ در مورد گاز نیز مشکلات قدیمی‌ای دارند که همچنان لاینحل مانده و پاکستان با وجود آن که تعهد رسمی داده اما هنوز هم پروژه تکمیل خط لوله انتقال گاز ایران را به پایان نرسانده و گفته می‌شود که عربستان و آمریکا به شدت مخالف این هستند که ایران به پاکستان گاز بفروشد و آنان لابی‌گری کرده اند که گاز مورد نیاز پاکستان با قیمت و شرایط مناسب از سوی قطری‌ها تامین شود. پاکستان در سال ۹۷ روابط خوبی با ترکیه و عربستان سعودی برقرار کرد اما هنوز برای تقویت رابطه با ایران٬ گام قابل توجهی برنداشته است.
افغانستان
روابط ایران با افغانستان نیز تحت تاثیر رویکرد سیاسی آمریکا در این کشور است. با بازگشت زلمای خلیل‌زاد دیپلمات کهنه‌کار افغانی ـ آمریکایی به عنوان سفیر و فرستاده‌ی ویژه و تلاش او برای مذاکره با طالبان٬ ایران راه و امکان چندانی برای مداخله در افغانستان ندارد و اشرف غنی، رئیس جمهور نیز در مسیری حرکت می کند که ضامن عمیق‌تر شدن نفوذ آمریکا و ناتو در افغانستان است و چنین چیزی برای ایران مطلوب نیست.
هر چند ایران هم در این بین با تلاش برای پادرمیانی میان طالبان و دولت افغانستان سعی در ایفای نقش در پاگرفتن صلح احتمالی دارد و در همین راستا در سال گذشته ملاقات‌هایی را با سران طالبان داشتند.
در سال ۹۷ هزاران نفر از کارگران افغانستانی مقیم ایران به خاطر سقوط ارزش واحد پل ملی ایران٬ راه وطن خود را در پیش گرفتند و درحال حاضر ایران برای دولت و ملت افغانستان٬ کشوری نیست که ضامن تامین ثبات٬ امنیت و درآمد باشد. در کل می‌توان گفت در سال ۹۷روابط ایران و افغانستان در حالتی از رکود و ایستایی قرار گرفت و شاهد پیشرفت و پسرفت نبود.
ترکیه
روابط ترکیه و ایران در سال ۹۷ رو به رشد بود و ایران٬ ترکیه را به عنوان کشوری برگزیده که در دوران تحریم‌ها همچون مجرای تنفسی عمل می‌کند.
حسن روحانی٬ پرونده‌ی روابط تهران ـ آنکارا را با اختیارات تام به رئیس دفتر خود محمود واعظی سپرده است و سفرهای اردوغان به تهران و روحانی به آنکارا و تقویت روابط سیاسی٬ اطلاعاتی – امنیتی و اقتصادی در دستور کار است. با این حال ایران و ترکیه در پرونده‌ی سوریه دارای اختلافاتی هستند و بعید نیست که در سال ۹۸ این اختلافات به شکل جدی تری نمایان شوند.
کشورهای عربی
همچنان که پیش‌بینی می‌شد در سال ۹۷ کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس٬ به شکل جدی تحت تاثیر خواسته‌های عربستان سعودی٬ فاصله‌ی خود را با ایران حفظ کنند. در این میان٬ قطر تا حدودی به خاطر حمایت‌های ایران در دوران تنش بین دوحه و ریاض٬ برخورد ملایم‌تری با ایران داشت.
با آزاد شدن شیخ عیسی قاسم٬ هجمه رسانه‌ای ایران علیه خاندان آل‌خلیفه و بحرین کمتر شد اما در چندین مورد٬ فرماندهان سپاه٬ امارات متحده عربی را تهدید کردند. کویت نیز به عنوان یک کشور مهم و ثروتمند٬ با وجود آن که از در مخالفت با ایران وارد نشد اما فاصله خود را حفظ کرد. اما سفر بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل به عمان دوست دیرینه‌ی ایران٬ یکی از مهم‌ترین رویدادهای دیپلماتیک منطقه بود که قطعا مورد پسند ایران نیست.
سال ۹۷ سال تشدید رویارویی غیرمستقیم ایران و عربستان سعودی بود اما با وجود همه‌ی فشارها٬ عربستان در فتح بندر الحدید یمن ناتوان ماند و البته مذاکرات یمن در بستری پیش می‌رود که نقش آمریکا و سازمان ملل در آن٬ بسیار پررنگ‌تر از نقش ایران است.
ایران تلاش کرد با برجسته کردن مساله قتل فجیع جمال خاشقجی روزنامه نگار مخالف آل سعود در کنسولگری عربستان در استانبول٬ عربستان را زیر سوال ببرد اما این کشور با صرف هزینه‌های کلان٬ روابط خود را با پاکستان٬ هندوستان٬ روسیه و کشورهای منطقه حفظ کرد و مساله‌ی خاشقجی عربستان را در برابر ایران در موضع ضعف قرار نداد. در خارج از حوزه‌ی خلیج فارس نیز٬ اردن و مصر فاصله خود را با ایران حفظ کرده‌اند و روابط ایران با کشورهای عربی دیگر نیز به استثنای عراق٬ لبنان و سوریه٬ رو به جلو نرفته است.
عراق٬ لبنان و سوریه
انتخابات سراسری عراق در سال ۹۷ برگزار شد و بخش‌های مهمی از احزاب شیعی طرفدار ایران به رهبری هادی العامری و نوری المالکی٬ توانستند پیروز شوند اما دو جریان مخالف آنان به رهبری مقتدی صدر و حیدر العبادی٬ کار را برای متحدین ایران سخت کرده‌اند.
روحانی در عراق
حسن روحانی در سال ۹۷ به عراق سفر کرد و با همه‌ی سران احزاب و جریانات سیاسی عراقی دیدار کرد اما مقتدی صدر حاضر نشد به دیدار او برود و احتمالا در سال ۹۸ نیز صدر و سائرون فاصله‌ی خود را با تهران حفظ خواهند کرد.
در سال ۹۷ همچنین انتخابات پارلمان محلی اقلیم کردستان عراق نیز برگزار شد و از قضا گروه مخالف ایران یعنی حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی٬ بیشترین تعداد کرسی‌ها را به دست آورد و حزب متحد ایران یعنی اتحادیه‌ی میهنی که پس از مرگ جلال طالبانی هنوز هم نتوانسته رهبر جدیدی برای خود انتخاب کند٬ دچار اختلافات داخلی شده است.
در سال ۹۷ روابط ایران با دولت رسمی لبنان به شکل کژدار و مریز ادامه پیدا کرد و سعد حریری نخست وزیر لبنان نشان داد که تمایل چندانی به تقویت رابطه با تهران ندارد اما جریان غیررسمی ولی قدرتمند حزب‌الله به رهبری سید حسن نصرالله همچنان به عنوان مهم‌ترین بازوی نفوذ ایران در لبنان و منطقه٬ موقعیت خود را حفظ کرده است.
سفر بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه به تهران در آخرین ماه سال ۹۷می‌توانست به نقطه عطفی در قدرت‌نمایی ایران در بحران سوریه تبدیل شود اما حواشی این سفر و استعفای محمد جواد ظریف به خاطر عدم حضور او در دیدار بشار اسد و روحانی٬ اهمیت این سفر را کمرنگ کرد.
اگر چه بشار اسد در حال حاضر کنترل نزدیک به هشتاد درصد از خاک سوریه را در دست دارد و داعش نیز نفس های آخر را می‌کشد اما پروژه‌ی مهمی به نام تدوین قانون اساسی جدید سوریه٬ سناریوهای محتمل در مورد انتخابات سوریه٬ مساله‌ی اقتدار کردها در شرق فرات٬ قدرت‌نمایی ترکیه در شمال سوریه و همچنین اما و اگر در خروج آمریکا از سوریه٬ مهم‌ترین چالش‌های پیش روی تهران در پرونده‌ی سوریه است.
سال ۹۷ را می‌توان سال اوج تنش‌ها و درگیری‌های کوچک و بزرگ ایران و اسراییل در سوریه هم دانست اما شواهد نشان می‌دهد که با پادرمیانی‌های روسیه و دیگران٬ دست کم در شرایط فعلی احتمال تداوم درگیری‌ها پایین آمده است.