زیتون–محمدرضا سرداری: راهپیمایی امسال اربعین نیز با حضور میلیون‌ها زائر شیعه از کشورهای مختلف در عراق برگزار شد. بر اساس آخرین آمار رسمی اعلام شده، نزدیک به ۱۵ میلیون زائر که حدود دو میلیون از آنان ایرانی بودند، در این مراسم شرکت داشتند.
حسین ذوالفقاری رئیس ستاد مرکزی اربعین روز شنبه پنجم آبان اعلام کرد ۱ میلیون و ۷۵۰ هزار زائر از خاک ایران وارد عراق شده‌اند که از این تعداد ۶۱ درصد از مرز مهران، ۲۲ درصد از مرز شلمچه و ۱۳ درصد از مرز چذابه و ۴ درصد زائران نیز به صورت هوایی از مرز آن کشور عبور کرده‌اند. اگرچه آخرین آمار رسمی را فرمانده نیروی انتظامی اعلام کرد و گفت حدود دو میلیون زائر ایرانی از مرز گذشته‌اند تا خود را کربلا برسانند.
این آمار البته با آمار هیات گذرگاه‌های مرزی عراق ۲۰۰ هزار زائر فاصله داشت. بر اساس گزارش ایرنا، این هیات اعلام کرد دولت عراق توانست با ورود ۱ میلیون و ۸۰۰ هزار زائر ایرانی، مبلغ ۸۰ میلیون دلار درآمد کسب کند.
اما راهپیمایی اربعین سال ۹۷ برای جمهوری اسلامی با شرایطی متفاوت از سال‌های گذشته برگزار شد و سایه‌ی تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی بر این مراسم مذهبی نیز مشهود بود.
مشکلات اقتصادی در ایران
در اربعین سال گذشته که پیش از اعتراضات دی‌ماه برگزار شد؛ حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار ایرانی شرکت کردند. اما میانگین آمار رسمی منتشر شده نشان می‌دهد تعداد ایرانیان شرکت‌کننده در این مراسم دست‌کم ۵۰۰ هزار تن کمتر از سال گذشته است.
محمدرضا فداکار رئیس ستاد بازسازی عتبات عالیات در نجف به ایرنا گفت:«مشکلات اقتصادی مردم شرایط را سخت کرد. دیناری هم که قرار بود در اختیار زوار بگذارند، مشکل‌ساز شد. بارندگی‌های شدید و راه‌بندان‌ها هم به مسائل زوار افزوده شد و اگر غیر از کار جهادی بود به غیر از مشکلات اسکان، تغذیه زوار هم با دشواری روبرو می‌شد اما با هماهنگی موکب‌ها توانستیم مشکل تغذیه را حل کنیم.»
به گفته فداکار به علت مسائل زیرساختی در عراق و در مرزها و هم در خود جمهوری اسلامی، کشش سازماندهی دو میلیون زائر تنها از ایران وجود ندارد، مگر اینکه تمام نظام پای کار بیاید. «جا دارد که برای اربعین ۹۸ از بعد از ماه صفر کارمان را آغاز کنیم. این تصمیم نظام است. برنامه‌ریزی برای یک اربعین خوب برای جمهوری اسلامی ایران کاری ندارد.»
کاهش سفر زائرین ایرانی در حالی صورت گرفت که امسال نیز تسهیلات گسترده‌ای برای برگزاری این مراسم از سوی حکومت ارائه شد. قاسم سراجان جانشین ستاد عتبات عالیات کربلا در این رابطه به خبرگزاری فارس گفت: «ستاد بازسازی عتبات عالیات کربلا مطابق یک برنامه مدون، زمین یا ساختمان را به صورت رایگان از مدیریت عتبه‌های مقدسه حسینی و عباسی علیهم‌السلام، استانداری، ادارات دولتی، مدارس، ورزشگاه‌ها و افراد خیر و محبین سیدالشهداء علیه السلام اخذ و در اختیار موکب‌داران ایرانی قرار می‌دهد. البته بخش کثیری از زائرین هم، میهمان خانه‌ها و موکب‌های مردم کربلا میهمان هستند که تعداد آنها هم قابل توجه است. به عبارتی می توان گفت بین ۲۵ تا ۳۰ درصد از زائرین توسط این ستاد اسکان داده می‌شوند اما بیش از ۵۰ درصد از مواکب ایرانی زمین یا ساختمان خود را از این ستاد دریافت می‌کنند.»
استاندار تهران نیز طی بازدیدی اعلام کرد «در آشپزخانه مرکزی صحن حضرت زهرا هر وعده ۷۰ هزار پرس غذا در این صحن توزیع می‌شود که فقط بخشی از خدمات است.»
دولت همچنین با رایزنی با طرف عراقی نرخ ویزای این کشور را کاهش داد تا از هزینه سفر زائرین بکاهد. از همه عجیب‌تر اعطای امتیاز بی‌سابقه مرخصی یک هفته‌ای به سربازان برای شرکت در مراسم اربعین و اجازه خروج از کشور بود که خود نشان از تلاش حکومت برای گسیل بیشتر شرکت‌کنندگان به این مراسم بود، در شرایطی که مردم به دلیل مشکلات اقتصادی رغبت کمتری برای حضور در این مراسم نشان دادند. بر اساس یک برآورد، هزینه متوسط پیاده روی اربعین صرفنظر از تسهیلات موکب ها و ستادهای صلواتی برای هر فرد حدود ۱ میلیون و ۷۷۶ هزار تومان تمام می شود.
تحریم‌های آمریکا و مشکلات ارزی
اعمال شدن تحریم‌های آمریکا علیه سپاه و بخشی از موسسات ایرانی، یکی دیگر از چالش‌های مهم ساماندهی مراسم اربعین امسال بود، چون بخشی از تدارکات این مراسم هر ساله از سوی ارگان‌های وابسته به سپاه و برخی موسسات تحریم‌شده هماهنگ و اجرا می‌شود.
دیگر تاثیر این تحریم‌ها بی‌اعتبار شدن پول ایران در عراق است. شواهد عینی متعددی از زائران سفر کرده به عراق رپایت کرده‌اند که کسبه عراقی از پذیرش دلار و ریال ایران«خمینی» خودداری می کردند و در عوض دینار می‌خواستند. بنابر اعلام مسئولان، به زائرین وعده داده شده بود تا در ازای هر دینار عراق ۹.۸ تومان پرداخت کرده و ارز خویش را در مرز دریافت کنند، اما این وعده در همه مرزها محقق نشده و بسیاری زائرین ناگزیر ارز خویش را در خاک عراق دریافت کردند. همچنین دولت عراق به بهانه مشکلات امنیتی به بانک ملی اجازه نداد تا شعبی برای توزیع ارز دایر کند و زائرین در برخی مناطق از جمله شهر نجف ارز خویش در یک ساختمان متروکه تحویل می گرفتند.
پس از آغاز تحریم‌های تازه آمریکا نخست‌وزیر عراق اعلام کرد که با اعلام تحریم علیه ایران مخالف است اما در راستای حمایت از حقوق ملت عراق به آن پای‌بند خواهد بود. وی سپس اظهارات خویش را این چنین تصحیح کرد:«من گفتم از استفاده نکردن از دلار در مبادلات تبعیت می‌کنیم. ما چاره دیگری نداریم.»
علیرغم همه تلاش‌ها و هزینه‌های صورت‌گرفته از سوی جمهوری اسلامی برای بسط نفوذ خویش در عراق پس از سقوط صدام حسین، بخت چندان با جمهوری اسلامی یار نبوده. نتایج انتخابات اخیر در عراق یکی از نشانه‌های این بد اقبالی است. حمایت ایران از نیروهای شبه نظامی شیعی و سازماندهی آنان در این کشور، بحران خشکسالی و روابط نزدیک آمریکا و عراق مشکلاتی است که بر روابط دو کشور سایه افکنده است.
پارادوکس اربعین
حفظ اماکن مقدسه مذهبی و اداره آن برای شیعیان، به ویژه ایرانیان، بخش مهمی از هویت مذهب شیعه بشمار می‌رود. این قضیه پس از انقلاب و آغاز جنگ ایران و عراق یکی از انگیزه‌های مهم برای ادامه جنگ از سوی ایران بود، به نحوی که بعضا هویت جنگ هشت ساله را از جنگی ملی به جنگی مذهبی تبدیل کرد. جنگی که طی آن هزاران ایرانی جان خویش را دادند تا راه کربلا بار دیگر به روی ایرانیان گشوده شود. شعارهایی چون «کربلا کربلا ما داریم می آییم » یا «بهر آزادی قدس از کربلا باید گذشت» و شعار مشهور « راه قدس از کربلا می‌گذرد» یادآور تلاشی است که در دهه نخست انقلاب برای تسلط بر اماکن مقدسه از سوی نظام نوپای جمهوری اسلامی صورت گرفت. اما هیچ یک از جان باختگان جنگ شاید تصور نمی کردند که راه کربلا را روزی سربازان آمریکایی به‌روی ایرانیان باز کنند.
برگزاری راهپیمایی اربعین در عراق پس از خروج نظامیان آمریکایی از این کشور بار دیگر که به نمادی برای بازتعریف هویت شیعی در منطقه تبدیل شده. این نماد به ویژه پس از ظهور دولت اسلامی شام و عراق که به سقوط موصل و چند شهر مهم عراق انجامید، از اهمیت بیشتری برخوردار شد؛ زمانی‌که پس از پیش‌روی‌های داعش در شمال عراق، برخی مناطق شیعه‌نشین آن کشور نیز در تیررس داعش قرار گرفته بود.
از سوی دیگر ناتوانی دولت مرکزی در عراق برای حفظ امنیت خویش که پس از سقوط موصل و چند شهر کردنشین محرز شده بود، اعتبار سیاسی شیعیان عراقی را که پس از سقوط صدام به ساختار قدرت بازگشته بودند؛ تضعیف می‌کرد. جنگ داخلی سوریه هم علاوه بر داعش، به قدرت گرفتن برخی از شبه‌نظامیان ضد شیعه در منطقه تبدیل شد که چالش بزرگی برای ایران به عنوان بزرگترین کشور شیعه منطقه بود؛ کشوری که سال‌ها توسط یک اقلیت علوی تحت حمایت استراتژیک جمهوری اسلامی اداره می‌شد و پلی بود میان حزب الله در لبنان با حامیانش در تهران. از این رو جمهوری اسلامی نیز کوشید تا با هزینه کردن در ساماندهی مراسم اربعین و همچنین کمک به بازسازی اماکن مذهبی در عراق نقشی محوری در این مانور سیاسی-مذهبی ایفا کرده هژمونی خویش در منطقه را تقویت کند.
موضوع مشهود دیگر در مراسم اربعین، داستان قدرت بسیج حکومت برای ساماندهی و پذیرایی از نزدیک به ۲ میلیون زائر در این مراسم است. در حالی که به باور اقتصاددانان پراکنده‌کاری و ناهماهنگی در بخش‌های مدیریتی و اقتصادی کشور یکی از مشکلات و زمینه‌های اصلی مشکلات معیشتی مردم است، اکنون این پرسش مطرح است که چگونه نهادهای اجرایی برای هماهنگی در چنین مراسمی از تمامی ظرفیت‌های خویش بهره‌برداری می‌کنند اما در عملیات امدادرسانی به زلزله‌زدگان، کنترل بازار، مبارزه با قاچاق و دیگر معضلات ناتوان‌اند.
اگر جمهوری اسلامی قادر است راهپیمایی میلیونی را در منطقه برنامه‌ریزی کرده، هزینه‌های آن را پرداخت و امنیت آن را تامین کند، چرا در حل مشکلات استان‌های مرزی خویش ناتوان است؟ استان‌های غربی ایران به وِیژه خوزستان سال‌هاست که با مشکلات زیست محیطی و معیشتی از جمله کمبود آب و آب ناسالم، خشکسالی، مشکلات ریزگردها و آتش سوزی دست به گریبان‌اند که بخشی از آن با همکاری دو کشور قابل حل است. اما اراده نظام برای بسیج امکانات خویش جهت حل این مشکلات با اراده آن در برنامه‌ریزی برای مراسم اربعین یکسان نیست.