زیتون ـ نیلوفر سعیدی: حسن روحانی رییس جمهور ایران امروز برای حضور در پنجمین نشست کمیته عالی همکاری‌های استراتژیک ایران و ترکیه به آنکارا سفر کرد.
حسن واعظی رئیس دفتر روحانی یک هفته پیش مقدمات این سفر را فراهم کرده و مقامات ترکیه اعلام کرده‌اند علاوه بر همکاری‌های اقتصادی و تجاری٬ تحولات سوریه نیز در دیدار روحانی و اردوغان مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
حسن روحانی پیش از سفر به آنکارا در فرودگاه مهرآباد، در جمع خبرنگاران گفت: «ترکیه دوست مهمی برای ما در منطقه است. به ویژه در چند ماه اخیر مواضع دولت ترکیه و شخص آقای اردوغان در قبال تحریم های آمریکا علیه ایران بسیار قاطع و برای ما مهم بود. آقای اردوغان بیانات صریحی داشتند و به آمریکایی‌ها نشان دادند که دوران دیکته کردن دیگر گذشته است. هیچ کشوری نمی تواند با هزاران کیلومتر فاصله برای ما تعیین تکلیف کند.»
آنکارا – تهران و هدف سی میلیارد دلاری
هدف‌گذاری رساندن مبادلات تجاری ایران و ترکیه به حجم سی میلیارد دلار٬ در افق روابط تهران و آنکارا٬ با ضرباهنگ فعلی٬ دور از دسترس به نظر می رسد. چرا که ایران و ترکیه هنوز نتوانسته‌اند حتی یک سوم از این هدف را محقق کنند. آمارهای منتشر شده توسط اداره آمار ترکیه نشان می دهد مبادلات تجاری ایران و ترکیه در ۱۰ ماه نخست ۲۰۱۸ با افت ۱۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده است. واردات ترکیه از ایران در ۱۰ ماهه نخست امسال ۵.۶ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته و به ۶.۲۲۹ میلیارد دلار رسیده است.
هدف‌گذاری رساندن مبادلات تجاری ایران و ترکیه به حجم سی میلیارد دلار٬ در افق روابط تهران و آنکارا٬ با ضرباهنگ فعلی٬ دور از دسترس به نظر می‌رسد
ترکیه در ۱۰ ماهه نخست سال قبل ۶.۵۹۸ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده بود .ایران بیستمین مقصد صادراتی ترکیه و هفتمین تامین کننده کالاهای مورد نیاز این کشور در ۱۰ ماهه نخست سال جاری میلادی شناخته شده است.
البته باید به این نکته‌ی مهم اشاره شود که در سال ۲۰۱۸ نه ایران و نه ترکیه٬ در شرایط اقتصادی عادی نبودند قدرتی به نام آمریکا٬ با ابزار دلار٬ ایران و ترکیه را به روش‌های مختلف تحت فشار قرار داد. ترکیه توانست با آزاد کردن کشیش آمریکایی آندره برانسون٬ قدم به سوی عادی‌سازی روابط با آمریکا بردارد اما ماجرای ایران متفاوت است.
ایران همچون ترکیه عضو ناتو و متفق آمریکا نیست و اتفاقا در شرایط امروز و در برابر تحریم‌ها٬ به شدت امیدوار است که از ظرفیت‌های بازار ترکیه برای دور زدن تحریم استفاده کند. پیداست که مساله‌ی اقتصاد آن قدر مهم است که حتی بر اختلافات سیاسی ترکیه و ایران نیز تاثیر گذاشته و دو کشور برای دستیابی به منافع اقتصادی٬ حاضر شده‌اند٬ ولو به شکل موقت٬ برخی اختلاف نظرها را کنار بگذارند و خاطره‌ی روزهای پرتنش موضع گیری سیاسی آنکارا و تهران در مورد مساله سوریه٬ را به فراموشی بسپارند.
حقی اویغوز معاون مرکز مطالعات ایران درآنکارا موسوم به «ایرام» در این مورد چنین می گوید: «موضع گیری متقابل دو کشور در رابطه با بهار عربی و به ویژه سوریه باعث شد آنها پرتنش ترین روابط دوجانبه را در دوران معاصر تجربه کنند. در حالی که آنکارا ایران را به حمایت از رژیم دیکتاتوری بعث و مشارکت در قتل عام مردم سوریه متهم کرده، تهران تهمت پشتیبانی از سازمانهای تروریستی که در مراحل بعدی انقلاب سوریه به وجود آمدند، به ترکیه زده است.»
همکاری و رقابت
جمهوری ترکیه و جمهوری اسلامی ایران٬ هرکدام با نزدیک به ۸۱ میلیون نفر جمعیت٬ از کشورهای دارای سابقه امپراتوری در منطقه هستند و امروز نیز در صحنه‌ی خاورمیانه٬ هر کدام از این دو کشور٬ تلاش می کند تا رقابت را به نفع خود پیش ببرد. ایران به دنبال آن است تا با بهره گرفتن از ظرفیت‌های عراق٬ سوریه٬ لبنان و یمن٬ در منطقه نفوذ بیشتری پیدا کند و رابطه چندان گرمی با کشورهای اهل سنت جهان اسلام ندارد.
ایران و ترکیه در چهارچوب مذاکرات آستانه٬ هر دو در کنار روسیه ایستاده و توانسته اند بر معادلات سوریه اثر بگذارند. اما نگرش و رویکرد تهران و آنکارا نسبت به سوریه٬ بشار اسد و نظام بعث٬ همسان نیست
از دیگر سو ترکیه در سیاست خارجی خود با چنین محدودیتی روبرو نیست و روابط گسترده ای در خارومیانه و آفریقا ایجاد کرده و با توجه به عضویت در پیمان نظامی ناتو و همچنین قرار گرفتن در دروزاه ی شرق به غرب و احتمال عضویت کامل در اتحادیه‌ی اروپا٬ در برخی حوزه‌ها نسبت به ایران٬ از امتیازات بیشتری برخوردار است. اما در عین حال٬ در حوزه منابع انرژی و ثروت‌های نفتی٬ نیازمند ایران است و در سالیان اخیر٬ تلاش کرده تا بخشی از مشکلات اقتصادی خود را با افزایش درآمد در صنعت توریسم جبران کند.
ایران و ترکیه در حال حاضر در چهارچوب مذاکرات آستانه٬ هر دو در کنار روسیه ایستاده و توانسته اند بر معادلات سوریه اثر بگذارند. اما نگرش و رویکرد تهران و آنکارا نسبت به سوریه٬ بشار اسد و نظام بعث٬ همسان نیست. ترکیه به دنبال آن است تا در آینده ی سوریه٬ سهم بیشتری برای آن دسته از مخالفین اسد به دست بیاورد که زیر چتر حمایت آنکارا قرار گرفته‌اند اما ایران به دنبال حفظ نظام اسد است. به هیمن خاطر می توان پیش بینی کرد که علیرغم بسیاری از همکاری‌ها و تشابه منافع٬ در برخی حوزه‌ها٬ اختلاف و تضاد منافع٬ بین ایران و ترکیه روی دهد. به عبارتی دیگر٬ اصل رقابت بر روابط تهران و آنکارا سایه افکنده و با وجود همکاری‌های گسترده در حوزه‌های مختلف سیاسی٬ امنیتی و اقتصادی٬ در هر حال ایران و ترکیه دو رقیب دارای منافع متضاد هستند.
اردشیر پشنگ کارشناس مسائل خاورمیانه در این مورد می گوید: «تضاد منافع این دو کشور در حوزه های مختلف باعث می شود که همکاری های امنیتی طرفین به همکاری های کوتاه مدت و آسپیرینی تقلیل یابد. یعنی همکاری ها در یک راستای منافع بلند مدت نیست. به طور مثال پیش بینی می شود که در مسئله سوریه پس از دو سال همکاری هایی که ترکیه با ایران و روسیه داشته است، کم کم ترکیه مسیر دیگری را پیش می گیرد چون اهداف استراتژیک ترکیه در تضاد با اهداف استراتژیک ایران در این منطقه است.»
تضاد منافع این دو کشور در حوزه های مختلف باعث می شود که همکاری های امنیتی طرفین به همکاری های کوتاه مدت و آسپیرینی تقلیل یابد.
البته اختلافات ایران و ترکیه فقط محدود به حوزه‌ی سوریه نیست. بلکه این دو کشور در مورد مساله‌ی فلسطین٬ رقابت منطقه‌ای سنی – شیعی٬ مواجهه با سیاست‌های آمریکا و نفوذ در منطقه‌ی حساس خلیج فارس نیز اختلافاتی دارند.
روحانی٬ کلید ترکیه را به چه کسی داده است؟
حوزه‌ی روابط ترکیه و ایران٬ تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با دو حوزه‌ی مهم عراق و سوریه دارد. مهم‌ترین شباهت٬ این است که ترکیه نیز برای ایران٬ از لحاظ امنیتی اهمیت ویژه‌ای دارد و نمی‌تواند آن را در خارج از چهارچوب تحولات منطقه بنگرد. اما تفاوت برجسته٬ این است که در حوزه‌ی روابط سیاسی و امنیتی ترکیه و ایران٬ سپاه قدس به اندازه‌ی حوزه‌ی عراق و سوریه٬ فعال و قدرتمند نیست و در این حوزه٬ دولت و شخص رییس جمهور٬ از ابتکار عمل و اختیارات بیشتری برخوردارند.
در سالیان اخیر و در جریان بحران سوریه٬ بارها از روابط و رایزنی‌های هاکان فیدان رئیس سرویس اطلاعاتی میت ترکیه و قاسم سلیمانی فرمانده‌ی سپاه قدس٬ سخن به میان آمده است. اما با رفتن فیروزآبادی از ستادکل نیروهای مسلح و معرفی باقری به عنوان رئیس کل جدید ستاد نیروهای مسلح٬ نوع جدیدی از روابط نظامی و امنیتی بین ایران و ترکیه شکل گرفت.
باقری در جریان برگزاری رفراندوم جدایی‌طلبی اقلیم کردستان عراق٬ دو بار با همتای ترکیه‌ای خود خلوصی آکار دیدار کرد و در حوزه‌ی مرزی هم همکاری‌های بسیاری بین مسئولین مرزبانی دو طرف به وجود آمد. به این ترتیب٬ چهار چهره‌ی نظامی – امنیتی٬ یعنی سلیمانی و باقری از ایران و فیدان و آکار از ترکیه٬ بر این روابط سایه افکندند و توان و اختیارات سفرای دو کشور٬ فقط در حد مدیریت مسائل کنسولی و اقتصادی باقی ماند و دیدارهای ظریف و چاوش اوغلو هم٬ بیشتر در چهارچوب مذاکرات آستانه ادامه یافت.
با وجود این به موازات این افراد٬ حسن روحانی ترجیح داد یکی از معتمدترین افراد خود را مسئول پرونده‌ی ترکیه کند. این فرد٬ کسی نیست جز حسن واعظی وزیر پیشین ارتباطات و رئیس دفتر فعلی رئیس جمهور ایران٬ که از او به عنوان مقتدرترین فرد گروه موسوم به حلقه‌ی نیاوران نام برده می‌شود. گفته می‌شود دیگر افراد این حلقه همچون نوبخت٬ آشنا٬ نیلی٬ ترکان و دیگران٬ هیچگاه نتوانسته‌اند در حد واعظی٬ دارای قدرت و ابتکار عمل باشند. او از ۵ سال پیش٬ به طور ویژه عهده‌دار پشبرد روابط آنکارا – تهران شده و توانسته است در ایران٬ موج گسترده و جدی اخبار و مطالب تند علیه اردوغان را فرو بنشاند.
واعظی تاکنون چندین بار به منظور دیدار با اردوغان به ترکیه رفته و با وجود آن که از لحاظ عرف و پروتکل دیپلماتیک٬ جایگاه واعظی حتی با معاون رئیس جمهور و نخست وزیر نیز برابری نمی کند٬ اما از سوی اردوغان٬ به حضور پذیرفته می‌شود.
واعظی روز جمعه هفته گذشته به منظور برنامه‌ریزی جزییات سفر روحانی به آنکارا رفته و با اردوغان دیدار کرد. واعظی در آن دیدار گفت: « هیچ مانع و محدودیتی در مسیر گسترش روابط در بخش‌های مختلف بویژه مناسبات تجاری و اقتصادی با ترکیه قائل نیستیم. جمهوری اسلامی ایران آماده توسعه همه جانبه روابط و همکاری‌ها با ترکیه به عنوان کشوری همسایه، دوست و برادر است.»
تاخیر در معرفی سفیر جدید ایران
ابراهیم طاهریان فرد سفیر پیشین ایران در ترکیه٬ مدتی پیش به خاطر قانون منع به‌کارگیری بازنشستگان ناچار شد پست خود را ترک کرده و به تهران بازگردد. برخی رسانه‌های ایران اعلام کردند قرار است به جای طاهریان٬ دیپلمات دیگری به نام مرتضی دامن پاک جامی به عنوان سفیر به آنکارا برود. اما ظاهراً در فاز نهایی مورد تایید روحانی قرار نگرفت و ایران فعلا در ترکیه سفیر ندارد.
در شرایطی که ایران در مقابل تحریم‌های آمریکا قصد دارد از ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی ترکیه بهره بگیرد٬ شاید تاخیر در معرفی سفیر جدید نشان‌گر کُندکاری و ضعف در دستگاه دیپلماسی ایران تلقی شود.