زیتون ـ نیلوفر سعیدی: در نودمین سالگرد آغاز روابط ایران و ژاپن٬ نخست‌وزیر ژاپن به ایران سفر کرد. شینزو آبه که زمانی به عنوان دستیار پدرش، یعنی وزیر امور خارجه سابق ژاپن و در دوران جنگ بین ایران و عراق به تهران، آمده بود٬ امروز در شرایطی به دیدار روحانی رفت که تمام رسانه‌های داخلی ایران٬ این سفر را صرفا به عنوان تلاش برای کاهش تنش توصیف کردند و همه ترجیح دادند از عبارات «میانجیگری» یا «حمل پیام» و «پادرمیانی برای مذاکره»٬ استفاده نکنند. در حالی که چنین محدودیتی برای سفر چند روز پیش وزیر امور خارجه آلمان وجود نداشت و همه آشکارا از این موضوع حرف زدند که هیاکو ماس دقیقا به خاطر برجام به ایران سفر کرده و آشکارا به تهران هشدار داده که اگر از برجام خارج شوید٬ منزوی خواهید شد.
مقامات جمهوری اسلامی در مورد شینزو آبه٬ به شکلی برخورد کردند که گویی ایران در موضع قدرت است و ترامپ از سر ناچاری٬ «آبه» را راهی تهران کرده است. علی لاریجانی رئیس مجلس گفت: حضور نخست‌وزیر ژاپن در ایران حاصل رویکرد عقلایی ایران است که مسائل را از طریق گفت‌وگو دنبال می‌کند.
حشمت فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هم این سفر را در قالب مناسبات دو جانبه دانست. این در حالی است که او در بیانی متفاوت و در یادداشتی که برای روزنامه ایران فرستاده بود٬ چنین نوشته بود: «سفر نخست وزیر ژاپن به تهران فراتر از بحث مناسبات دوجانبه، در اصل برای میانجیگری این کشور بین ایران و امریکا انجام می‌شود. پیش از این هم با سفر وزیر امور خارجه کشورمان به ژاپن و همچنین دیدار و رایزنی‌های آقای «آبه» با ترامپ عملاً توکیو مسیر این میانجیگری را کلید زده است.»
یک مقام ژاپنی که نخواسته نامش منتشر شود٬ به خبرنگاران گفته است: سفر نخست وزیر ژاپن به تهران به منظور کاهش تنش بین ایران و آمریکا است.
البته سایت خبری جماران نیز در این مورد به انتشار خبر مهمی پرداخته و نوشته است تنها یکروز پیش از سفر آبه به تهران٬ سفارت ژاپن در تهران٬ تعدادی از خبرنگاران را جمع کرده و یک مقام ژاپنی که نخواسته نامش منتشر شود٬ به خبرنگاران گفته است: سفر نخست وزیر ژاپن به تهران به منظور کاهش تنش بین ایران و آمریکا است. او همچنین اعلام کرده که نمی‌تواند در مورد احتمال ازسرگیری واردات نفت صحبت کند.
توقعات روحانی و پاسخ محتاطانه آبه
روحانی و آبه در کنفرانس مطبوعاتی مشترک بخشی از ابعاد گفتگوها و دیدار امروز خود را با خبرنگاران در میان گذاشتند. روحانی گفت: «جمهوری اسلامی ایران آغازگر هیچ جنگی در منطقه حتی با آمریکا نخواهد بود، اما اگر بخواهد جنگی علیه ایران آغاز شود، پاسخی قاطع به آن خواهیم داد.» وی همچنین در مورد همکاری‌های ایران و ژاپن گفت: «در جلسات و ملاقات‌های امروز در خصوص روابط دو کشور از جمله همکاری‌های مشترک و سرمایه‌گذاری ژاپن در جنوب ایران بویژه در منطقه چابهار و سواحل مکران، گفتگو کردیم.»
روحانی در حالی از همکاری اقتصادی ژاپن در سواحل مکران و بندر چابهار صحبت کرد که هنوز مشخص نیست خروجی این سفر بتواند آمریکا را برای کاهش فشارها اقناع کند. کما این که پاسخ مودبانه آبه نشان داد که ژاپن در مورد همکاری با ایران٬ دیدگاه محتاطانه ای دارد. او به روحانی چنین پاسخ داد «اراده ژاپن توسعه روابط و همکاری با ایران در بخش‌های مختلف و همکاری در زمینه کمک به سیل‌زدگان و واردات دارو به ایران است.»
روحانی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به محتوی مذاکرات خود با نخست‌وزیر ژاپن درباره همکاری‌های منطقه‌ای دو کشور در بخش‌های مختلف از جمله موضوع مهاجرین، مبارزه با مواد مخدر و تروریسم و همکاری در بازسازی سوریه و کمک به حل بحران یمن، گفتگوها را «سازنده» خواند. این سخن رئیس جمهور ایران در حالی بیان شد که ژاپن در مورد تحولات سیاسی خاورمیانه و بحران هایی همچون یمن٬ سوریه و حتی عراق٬ همواره خارج از معادلات بوده و همچون قدرت آسیایی دیگر یعنی چین٬ ترجیح داده به شکل جدی با این مسائل درگیر نشود.
روابط دوجانبه ایران و ژاپن
شاید مهم ترین مساله اقتصادی در روابط تهران و توکیو٬ این است که ژاپن نیز همچون دیگر خریداران نفت ایران٬ به خاطر تحریم‌های آمریکا ناچار شده دست از خرید نفت از ایران بردارد. این چیزی است که بر درآمدهای ایران تاثیر می‌گذارد اما به اقتصاد ژاپن ضربه جدی نمی‌زند. شرکت‌های «فوجی اویل» و «شوآ شل سکی‌یو» مهم‌ترین مشتریان ژاپنی نفت ایران بودند و این کشور آسیایی تا چند ماه پیش٬ روزانه نزدیک به ۱۸۰ هزار بشکه نفت از ایران می‌خرید. البته نباید موضوع فروش نفت ایران به ژاپن را همچون یک مساله‌ی استراتژیک در نظر گرفت و نباید در مورد آن اغرق کرد. چرا که سهم صادرات نفت ایران به ژاپن٬ کمتر از آن است که توقف این روند٬ بخش صنعت و انرژی ژاپن را با مشکل روبرو کند.
ژاپن در سال ۲۰۱۷، تنها ۵.۲ درصد از نفت مورد نیاز خود را از ایران خریداری کرد. این در حالی است که سهم عربستان سعودی و امارات متحده عربی از فروش نفت به ژاپن به ترتیب ۴۰ درصد و ۲۴ درصد بوده است.
ژاپن در سال ۲۰۱۷، تنها ۵.۲ درصد از نفت مورد نیاز خود را از ایران خریداری کرد. این در حالی است که سهم عربستان سعودی و امارات متحده عربی از فروش نفت به ژاپن به ترتیب ۴۰ درصد و ۲۴ درصد بوده است.
پیش از سفر آبه به تهران٬ رحمانی موحد سفیر ایران در ژاپن در مورد آینده خرید نفت ایران توسط ژاپن گفته بود: «در طول تاریخ روابط دو کشور، سابقه نداشته که ژاپن خرید نفت از ایران را قطع کند دلیل قطع موقتی خرید نفت در حال حاضر نیز تحریم های یکجانبه و فشارهای آمریکا است.» رحمانی موحد همچنین امیدوارانه به این موضوع اشاره کرده بود که ژاپنی‌ها می‌توانند برای توسعه بندر چابهار٬ با ایران موافقت‌نامه امضا کنند. اما احتمالا در شرایطی که ژاپن به عنوان یک متفق نزدیک به آمریکا ناچار شده که واردات نفت از ایران را متوقف کند٬ عملا امکان کار و فعالیت در چابهار و همکاری اقتصادی با ایران نیز وجود ندارد.
آیا حرف اصلی در دیدار با خامنه‌ای مطرح می‌شود؟
قرار است نخست وزیر ژاپن٬ فردا با علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی دیدار کند. حال این سوال مطرح است که آیا قرار است اصلی‌ترین حرف‌های نخست وزیر ژاپن٬ در دیدار با او مطرح شوند یا خیر؟ این سوال از آنجا اهمیت داردکه در هفته‌های اخیر و در جریان سفر میانجی‌های دیگر به تهران٬ دولت نشان داده که دست کم در شرایط فعلی٬ نمی‌خواهد موضع شفاف و قاطعانه‌ای اتخاذ کند.
علی مطهری نماینده تهران٬ در این مورد موضع شفافی گرفته و گفته است: «این که ژاپن می‌خواهد میانجیگری کند و یا اگر از طرف سلطان قابوس نماینده‌ای آمده است، نه مجلس و نه حتی وزیر خارجه در جریان نبودهاند و این روش بدی است که مسئولان قانونی در جریان این امور نیستند.»
مطهری با بیان اینکه گزارشی در این زمینه به مجلس ارائه نمی‌شود گفت: «وقتی وزیر خارجه خبر ندارد ما نیز خبر نداریم ،اطلاعاتی که ما داریم این است که وزیر امور خارجه به صورت مستقیم در جریان امور نبوده است و نقشی نداشتند و این درست نیست. چرا که دستگاه رسمی دیپلماسی کشور وزارت خارجه است و باید در جریان باشند.»
این حرف‌های علی مطهری در کنار گلایه‌های اخیر روحانی در مورد محدودیت اختیارات رئیس جمهور٬ یک بار دیگر این واقعیت را به خاطر می ارود که در هر صورت با وجود میانجی‌ها٬ پیک‌ها و واسطه‌هایی همچون عمان٬ عراق٬ ژاپن و دیگران٬ دولت و دستگاه دیپلماسی برای تصمیم‌گیری و گفتگو از موضع قدرت ٬ با مشکلاتی روبرو هستند.