زیتون ـ جلیل فقیهی: اینستکس عملیاتی شده و اولین تراکنش‌های آن نیز در حال انجام است. این مهمترین نتیجه نشست کمیسیون مشترک برجام بود که در سطح معاونان وزرا و مدیران سیاسی ایران و گروه ۱+۴ (آلمان، فرانسه، روسیه، چین و بریتانیا) در وین برگزار شد. در اعلامیه هلگا اشمید، معاون سیاست خارجی اتحادیه اروپا، آمده است که در آینده‌ای نزدیک کشورهای اروپایی بیشتری به اینستکس ملحق خواهند شد.
از سوی دیگر، عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، ضمن تأیید آغاز به کار اینستکس اعلام کرد: «این پروسه اگر چه خیلی دیر اما شروع شده است و کمتر از انتظارات ماست، اما به مرحله عملیاتی شدن رسیده است، البته بدون اینکه خرید نفت از ایران انجام شود یا اعتبارات خاصی برای آن در نظر گرفته شود اینستکس نمی‌تواند انتظارات ما را به‌طور کامل برآورده کند. بنابراین کشورهای اروپایی باید به‌طور جدی بحث فروش نفت ما را در دستور کار خود داشته باشند.» او ادامه داد: «در این جلسه غیر از بحث اینستکس در بحث اراک هم پیشرفت خوبی داشتیم و همه اعضا تعهد کردند در جدول زمانی مشخص شده ساخت این رآکتور جدید به انجام برسد.» عراقچی درباره واکنش احتمالی ایران گفت: «نشست روز جمعه کمیسیون مشترک، انتظارات ایران را برآورده نمی‌کند و فاصله ملموسی با سطح خواسته‌های ایران دارد. در عین حال این جلسه آنقدر ارزش دارد که ما روی آن فکر کنیم. من نتایج را به تهران می‌برم و آنها تصمیم می‌گیرند که چه اقدامی انجام دهند؛ تصمیم به کاهش تعهدات را متوقف کنند یا خیر. من در جایگاهی نیستم که بگویم ایران این کار را می‌کند یا نه، اما از نظر من این جلسه برای توقف تصمیم ایران به کاهش تعهدات کافی نیست.»
عراقچی: نشست روز جمعه کمیسیون مشترک، انتظارات ایران را برآورده نمی‌کند و فاصله ملموسی با سطح خواسته‌های ایران دارد. در عین حال این جلسه آنقدر ارزش دارد که ما روی آن فکر کنیم
اینستکس به عنوان شرکتی در پاریس به ثبت رسیده و اعضای کمیته نظارتی آن اهل فرانسه و آلمان هستند. ریاست این شرکت بر عهده یک بریتانیایی است. بر مبنای این ساز و کار، ایران می‌تواند به یک شرکت اروپایی نفت یا کالا بفروشد و اعتبار لازم برای خرید کالا و خدمات از یک شرکت اروپایی دیگر را تامین کند. بر این اساس، پول حاصل از صادرات نفت یا دیگر کالاهای ایرانی به جای اینکه مستقیما به حساب بانک مرکزی و یا بانک‌های ایرانی دیگر وارد شود، ابتدا به حساب این شرکت مالی وارد می‌شود و در قدم بعدی، واردکنندگان ایرانی می‌توانند بدون نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول، از اعتبار موجود در این حساب برای خرید کالا یا خدمات از تمام شرکت‌های اروپایی استفاده کنند.
افزایش حمایت‌های خارجی از اینستکس
همزمان با آغاز نشست کمیسیون مشترک برجام در وین، هفت‌کشور اتریش، بلژیک، فنلاند، هلند، اسلوونی، اسپانیا و سوئد با صدور بیانیه مشترکی از تلاش‌ها برای عملیاتی کردن سازوکار ویژه مالی اروپا و ایران موسوم به اینستکس در جهت متقاعد کردن ایران برای ادامه اجرای کامل تعهداتش در برجام حمایت کردند. در این بیانیه آمده است: «ما از مشکلات اجرایی بخش اقتصادی برجام آگاه هستیم و با انگلیس، فرانسه، آلمان، سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و کمیسیون اروپا همکاری می‌کنیم تا کانالی را برای تسهیل تجارت مشروع و عملیات مالی با ایران ایجاد کنیم.» از سوی دیگر، خبرنگار وال استریت ژورنال خبر داد که هلند به سهامداران سازوکار مالی اینستکس افزوده خواهد شد.
در بیانیه شروع به کار اینستکس آمده بود که این ساز و کار مالی قرار است در گام نخست تنها برای آسان‌تر کردن مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی باشد
در بیانیه شروع به کار اینستکس آمده بود که این ساز و کار مالی قرار است در گام نخست تنها برای آسان‌تر کردن مبادلات تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی باشد. هرچند در آن بیانیه نیز تاکید شده بود که «اینستکس در بلندمدت می‌تواند از سوی کشورهای ثالث نیز در تجارت با ایران مورد استفاده قرار گیرد». حالا به نظر می‌رسد برخی دیگر از شرکای تجاری غیر اروپایی ایران نیز قرار است به این ساز و کار مالی بپیوندند.
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، بعد از پایان نشست برجام اعلام کرد که روسیه خواهان پیوستن به اینستکس برای انجام تعاملات مالی با ایران است. به گفته او «مهم است که در کنار کشورهای پایه‌گذار این مکانیزم و همچنین برخی کشورهای اتحادیه اروپا که امکان آن را دارند و اکنون هفت کشور هستند، امکان بهره‌گیری از این مکانیزم برای دیگر کشورها هم فراهم آید که به آنها کشورهای ثالث می‌گوییم.» ریابکوف خواستار ایجاد یک دیوار محافظتی برای کمک به ایران شد: «ما از تمام همکاران خود می‌خواهیم تا این را به عنوان یک کار مشترک بپذیرند. طرف‌های باقی‌مانده در برجام باید در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران دیوار محافظتی ایجاد کنند تا از تاثیرات منفی این تحریم‌ها کاسته شود. ایران هیچ‌کدام از مواضع اعلام‌شده خود در خصوص کاهش تعهدات خود ذیل برجام را لغو نکرده است، اما همه طرف‌ها مصمم به حفظ برجام هستند». علاوه بر نماینده روس، یک مقام چینی اعلام نیز کرد که کشورش علاقه‌مند به مشارکت مالی در اینستکس به عنوان طرف ثالث است.
پاسخ اروپا به ضرب‌الاجل ایران
اینستکس مهمترین راه‌حل طرف‌های اروپایی برجام برای مقابله با تحریم‌های آمریکا بود. این ساز و کار مالی به طور رسمی در بهمن ماه سال گذشته تاسیس شد اما از آن زمان تا به حال عملیاتی نشده است. جدای از فشارهای گاه و بی‌گاه آمریکا به کشورهای اروپایی و پیچیدگی‌های فنی، بی‌انگیزگی طرف اروپایی نیز یکی دیگر از مهمترین علل به تعویق افتادن اینستکس بوده است. ایران در ۱۹ اردیبهشت ماه سال جاری اعلام کرد که اجرای بخشی از تعهدات برجامی خود را متوقف می‌کند. ایران در عین حال هشدار داد، چنانچه شرکای برجام تا ۱۶ تیرماه اقدام قابل توجهی برای حفظ منافع اقتصادی ایران در چارچوب این توافق انجام ندهند، بزودی اجرای بخش دیگری از تعهدات برجامی خود را متوقف خواهد کرد.
اگرچه مقامات اروپایی ضرب‌الاجل ایران را رد کردند، اما احتمالا نمی‌توان تاثیر این ضرب‌الاجل را در به نتیجه رسیدن اینستکس نادیده گرفت. مضاف بر این، در روزهای گذشته، با سرنگونی پهپاد آمریکا توسط نیروهای نظامی ایران، نگرانی از افزایش تنش میان ایران و آمریکا به طور کم‌سابقه‌ای بالا گرفته است.
واکنش‌ها به اینستکس در ایران
سال‌ها پیش علی لاریجانی در توصیف توافق هسته‌ای ایران و طرف اروپایی گفته بود «درّ غلطان دادیم و آّب‌نبات گرفتیم»، لاریجانی بعدها اما به یکی از مدافعین جدی برجام بدل شد. روزنامه کیهان، اما همیشه منتقد سرسخت توافقات هسته‌ای ایران بوده است. روز یکشنبه، در صفحه اول این روزنامه آمده است: «آقای رئیس‌جمهور! از برجام عبرت بگیرید و فریب اینستکس را نخورید». در ادامه گزارش روزنامه کیهان آمده است: «اکنون قریب به ۴ سال از امضای برجام و همچنین حدود ۱۴ ماه از خروج آمریکا از برجام سپری شده است. اروپایی‌ها همچون آمریکا در آزمون برجام مردود شده‌اند. مقامات ارشد دولت و به خصوص جناب رئیس جمهور می‌بایست از برجام عبرت گرفته و فریب بسته توخالی و توهین آمیز اینستکس را نخورند.»
روزنامه کیهان: اروپایی‌ها همچون آمریکا در آزمون برجام مردود شده‌اند. مقامات ارشد دولت و به خصوص جناب رئیس جمهور می‌بایست از برجام عبرت گرفته و فریب بسته توخالی و توهین آمیز اینستکس را نخورند.
البته نارضایتی از اینستکس منحصر به منتقدان دولت نیست و به نظر می‌رسد دولت نیز امید چندانی به راه‌گشا بودن اینستکس ندارد. مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل هم روز شنبه گفته بود: «شخصاً معتقدم که اینستکس در وضعیت فعلی، کافی نیست. این سازوکار بدون پول همچون ماشین بسیار زیبای بدون بنزین است.»
روز گذشته عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی نیز اعلام کرد: «اینستکس صرفاً سهم محدودی در راهبرد بانک مرکزی در بازار ارز دارد و برنامه‌های دیگری در روابط ارزی کشور اجرایی شده یا در حال اجراست.»
واقعیت این است که هرچند اینستکس ممکن است تاحدی پاسخگوی بخش کوچکی از نیازهای ایران در رابطه با تسهیل واردات غذا و دارو باشد، اما بعید است راه حل مناسبی برای مهمترین خواسته ایران از برجام –لغو تحریم‌های نفتی- باشد.
در واقع مهمترین مشکل این روزهای اقتصاد ایران، تحریم‌های فراگیر آمریکا علیه صنعت نفت و پتروشیمی ایران است و این دقیقا همان جایی است که اینستکس در مورد آن سکوت کرده است. صادرات نفت ایران به اروپا عملا صفر شده است و اصولا پولی وجود ندارد که بخواهد صرف خرید غذا و دارو از طرف اروپایی شود.
در همین رابطه، رئیس کل بانک مرکزی گفته است: «منابع اینستکس از صادرات نفت به اروپا تامین می‌شود. اگر اروپا محذوراتی در خرید نفت ایران دارد، یک خط اعتباری بلندمدت با بازپرداخت آتی نفتی یک راه‌حل موقت قابل بررسی است». البته همتی توضیح بیشتری درباره این «خط اعتباری بلندمدت» ارائه نکرده است.
در مورد منابع «غیر نقتی» اینستکس نیز اما و اگرهای فراوانی وجود دارد. سال گذشته، با وجود شدت کمتر تحریم‌های آمریکا، مجموع کل صادرات «غیرنفتی» ایران به ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا نیز حدود یک و نیم میلیارد دلار بوده‌است. این رقم تنها در حدود ۴ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران است و نشان‌دهنده سطح پایین تجارت ایران با کشورهای اروپایی است. این رقم در حالی است که، به عنوان مثال، در سال گذشته، صادرات غیرنفتی ایران به عراق حدود ۶ میلیارد دلار بوده که بیشتر از ۴ برابر کل صادرات ایران به ۲۸ کشور اروپایی است.
یک منبع آگاه :تصمیم قطعی جمهوری اسلامی ایران این است که اقدامات خود در کاهش تعهدات برجامی‌اش را ادامه داده و در این مسیر در اولین اقدام به زودی از سقف ذخایر ۳۰۰ کیلو اورانیوم غنی شده عبور خواهد کرد
چند روز دیگر به زمان ضرب‌الاجل ایران مانده است. باید دید تکاپوی روزهای اخیر اروپایی‌ها می‌تواند تاثیری بر تصمیم ایران بگذارد یا آنطور که یک منبع آگاه در گفت وگو با روزنامه خراسان گفته است: «تصمیم قطعی جمهوری اسلامی ایران این است که اقدامات خود در کاهش تعهدات برجامی‌اش را ادامه داده و در این مسیر در اولین اقدام به زودی از سقف ذخایر ۳۰۰ کیلو اورانیوم غنی شده عبور خواهد کرد.»
از سوی دیگر، حشمت الله فلاحت پیشه، نمانیده مجلس و رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی در صفحه توئیترش نوشت: «باید به اینستکس فرصت داد. سازوکاری که اثر سیاسی آن برای گذر از دام افراطیون مهم‌تر از گشایش‌های اقتصادی آن است». این اظهارات با واکنش گسترده منتقدان دولت همراه شد.