زیتون ـ نیلوفر سعیدی: محمدجواد ظریف از بعدازظهر یکشنبه ۲۳ دی‌ماه، راهی عراق شده و با بسیاری از مقامات سیاسی این کشور دیدار کرده است.
وزر امور خارجه ایران تابه‌حال و در طی دو دوره مسئولیت خود، چنین سفری طولانی‌ای را به یک کشور همسایه برای دیدارهای دوجانبه نداشته است. آنچه این سفر ظریف را سوال‌برانگیز تر می‌کند این است که بر اساس سیاست‌های اجرایی نظام؛ عراق نیز مانند سوریه قلمرو وزارت امور خارجه نیست و صفر تا صد پرونده‌ی عراق در اختیار سپاه قدس و نیروهای تحت امر قاسم سلیمانی است و رئیس دستگاه دیپلماسی و دیگر مقامات وزارت امور خارجه٬ با هماهنگی سپاه قدس در عراق و سوریه حضور پیدا می‌کنند.
از آنجا که عراق٬ ساختار سیاسی٬ مذهبی و قومی خاص و در واقع چند پاره خود را دارد، ظریف ناچار شده به منظور نشان دادن تصویری از یک رابطه همه‌جانبه٬ نه تنها به بغداد پایتخت بلکه به دو شهر کردنشین اربیل و سلیمانیه و همچنین به دو شهر مهم شیعی کربلا و نجف نیز سفر کند.
دشواری‌های دور زدن تحریم
ظریف روز چهارشنبه و در جمع فعالان اقتصادی کربلا گفت:«حجم تبادل تجاری میان ایران و عراق در سال گذشته به ۸ میلیارد دلار رسید که بیانگر عمق همکاری‌های دو کشور در این زمینه است.» اگر چه ۸ میلیارد دلار برای تبادل تجاری بین تهران و بغداد٬ رقم چندان درخشانی نیست اما ممکن است همین رقم نیز به خاطر تحریم‌های آمریکا٬ پایین‌تر بیاید؛ به ویژه در شرایطی که ایران و عراق حتی پیش از تحریم و فشار آمریکا نیز در حوزه تعامل بانکی مشکلات بزرگی داشتند که هنوز هم لاینحل مانده است.
نهاوندیان معاون اقتصادی رییس جمهور در این مورد گفته است:«مانع شماره یک روابط بانکی است زیرا روابط بانکی به تناسب روابط تجاری جلو نرفته است و باید این موضوع دنبال شود.» البته نهاوندیان معتقد است که علاوه بر مشکل بانکی٬ در بخش ترانزیت و راه‌ها و همچنین چند و چون تعامل اتاق‌های بازرگانی ایران و عراق٬ کار چندانی انجام نشده است.
با قرار گرفتن ایران در شرایط دشوار اقتصادی با اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران از سوی ایالات متحده در کنار رفتار کژدار و مریز اروپایی‌ها٬ به نظر می‌رسد دولت حسن روحانی برای عبور از بحران چشم به کشورهای منطقه دوخته است. عراق و ترکیه دو کانال منطقه ای مناسب برای دور زدن تحریم‌ها هستند.
در مورد ترکیه٬ حسن روحانی آن چه را که لازم بوده انجام داده و کل این پرونده را به رئیس دفتر خود واعظی سپرده است و به نظر می‌رسد در این مورد مشکل خاصی وجود ندارد.
در مورد عراق اما وضعیت متفاوتی وجود دارد. عراق قلمرو «دولت با تفنگ» است، بنابراین برای استفاده از کانال عراق٬ دولت باید با سپاه قدس هماهنگ باشد.
ظریف در سفر به عراق٬ یک هیات اقتصادی پرشمار را با خود برده است تا نشان دهد که این حوزه برای جمهوری اسلامی ایران از اهمیت بالایی برخوردار است.
شواهد نشان می‌دهد ایران به دنبال آن است که در مسیر دور زدن تحریم‌ها از طریق عراق٬نه تنها از راه‌های پیدا و پنهان مرزی استفاده کند٬ بلکه راه را برای فروش کالاهای ایرانی و صدور خدمات فنی مهندسی به این کشور هموار کند
شواهد نشان می‌دهد ایران به دنبال آن است که در مسیر دورزدن تحریم‌ها از طریق عراق٬ نه تنها از راه‌های پیدا و پنهان مرزی استفاده کند٬ بلکه راه را برای فروش کالاهای ایرانی و صدور خدمات فنی مهندسی به این کشور٬ هموار کند. این در حالی است که در این مسیر٬ سه مشکل عمده وجود دارد: نخست این که بخش خصوصی ایران٬ چندان که باید و شاید٬ آماده نیست و در سالیان گذشته نتوانسته در بازار عراق٬ جایگاه قابل توجهی به دست بیاورد. دوم این که خود عراق نیز در وضعیت چندان مطلوبی نیست و این کشور جنگ‌زده و ترورزده٬ متکی به اقتصاد تک‌محصولی نفت است و توان اقتصادی چندانی ندارد. سوم این که همان مقدار توان کم و قدرت خرید پایین مردم عراق نیز در رقابت با شرکت‌های بزرگ ترکیه واگذار شده است.
مصطفی موسوی، عضو هیئت مدیره انجمن صادرکنندگان ایران در این مورد می‌گوید: «دولت ترکیه اعلام کرده که به هر بازرگان ترک که در عراق شرکت تاسیس کند ۲۲ هزار دلار یارانه می دهد. با این شرایط نمی‌توانیم با ترک‌ها رقابت کنیم. متاسفانه هر روز وضعیت صادرات ما به این کشور وخیم‌تر می شود و امروز به جایی رسیدیم که دیگر عراق به ما احتیاج ندارد، بلکه این ما هستیم که به آنها احتیاج داریم. شرایط رقابت شرکت‌های ایران با عراقی اصلا مساعد نیست. باید دیپلماسی اقتصادی خود را فعال کنیم.»
محمدصالح صدقیان، رئیس مرکز عربی مطالعات ایران و کارشناس مسائل خاورمیانه نیز بر این باور است که «ترامپ به دنبال قطع مناسبات تجاری ایران و عراق است تا بتواند فشارهای اقتصادی بر ایران را افزایش دهد. تعیین ضرب الاجل ۴۵ روزه برای قطع واردات گاز و برق از ایران و تماس های استیو منوچین، وزیر خزانه داری آمریکا با عادل عبدالمهدی به منظور قطع مسیر نقل و انتقال پولی و بانکی و همچنین محدویت در واردات کالاهای اساسی از ایران، نمونه هایی از این فشارها است. »
وزیر در قلمرو سردار
در دوران موسوم به عراق جدید که از سال ۲۰۰۳ میلادی و با از میان برداشته شدن رژیم بعث صدام آغاز شده٬ جمهوری اسلامی ایران٬ سپاه قدس را به عنوان متولی و همه‌کاره‌ی پرونده‌ی عراق تعیین کرده است. در این سال‌ها سه تن از چهره‌های مهم سپاه٬ عهده‌دار سفارت ایران در عراق بوده اند: کاظمی قمی٬ دانایی فر و مسجدی.
در سفر اخیر ظریف به عراق٬ در اغلب عکس‌ها٬ دانایی‌فر در کنار او دیده می‌شود. او از طرف جهانگیری معاون رییس جمهور حکم گرفته تا هماهنگ‌کننده امور اقتصادی ایران در عراق باشد. علاوه بر دانایی‌فر٬ ایرج مسجدی سفیر کنونی ایران نیز در عکس ها حضور دارد. مردی که پیش‌تر مشاور قاسم سلیمانی بود و حالا در بغداد٬ عنوان سفارت را یدک می‌کشد. حال باید دید آیا سفر طولانی وزیر امور خارجه ایران به عراق٬ مقدمه‌ای برای پایان زمامداری سپاه قدس در ایران است یا تبعیت دولت از سپاه قدس؟
دیدارهای ظریف، اما و اگرهای صدر
ظریف در سفر به بغداد علاوه بر عادل عبدالمهدی نخست وزیر٬ یا برهم صالح رئیس جمهور و حلبوسی رئیس مجلس نیز دیدار کرد. نوری المالکی نخست وزیر سابق نیز در سفارت ایران به دیدار با ظریف رفت. پس از آن نیز ظریف با هادی العامری٬ عمار حکیم و بسیاری دیگر از سران و رجال عراقی دیدار کرد اما بین او و مقتدی صدر مرد قدرتمند این روزهای عراق٬ دیداری صورت نگرفت.
مقتدی صدر رئیس ائتلاف سائرون٬ آشکارا عدم تمایل به دیدار با وزیر امور خارجه را به اطلاع سفارت ایران رسانده و علاوه بر او٬ حیدر العبادی نخست وزیر پیشین هم با ظریف دیدار نکرد
مقتدی صدر رئیس ائتلاف سائرون٬ آشکارا عدم تمایل به دیدار با وزیر امور خارجه را به اطلاع سفارت ایران رسانده و علاوه بر او٬ حیدر العبادی نخست وزیر پیشین هم با ظریف دیدار نکرد. اگر چه حلبوسی از سران اهل سنت عراق است اما عدم دیدار ظریف با دیگر چهره‌های جریانات اهل سنت٬ نشان داد که تهران فقط شیعه را در اولویت قرار داده و دیدار با سران جریانات کُردی هم بیشتر٬ دلیل امنیتی دارد.
ظریف در اربیل با مسعود بارزانی رهبر حزب دموکرات کردستان٬ نیچیروان بارزانی نخست وزیر و مسرور بارزانی رئیس سرویس اطلاعاتی اقلیم کردستان عراق دیدار کرد. اما در سلیمانیه وضعیت متفاوتی به وجود آمد. ظریف در سلیمانیه به دیدار کوسرت رسول از مقامات اتحادیه میهنی رفت و این دیدار در منزل کوسرت انجام شد اما با همسر جلال طالبانی٬ جنبش تغییر یا گوران و دیگر احزاب مهم مقیم سلیمانیه٬ دیداری صورت نگرفت.
با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد مهم‌ترین تناقض سیاسی و دیپلماتیک در روابط ایران و عراق٬ اختیارات گسترده سپاه قدس در مدیریت پرونده عراق و خارج ماندن این کشور از قلمرو حوزه دیپلماتیک وزارت امورخارجه است، باید دید آیا محمد جواد ظریف با تیم اقتصادی پرتعدادش می‌تواند دوز دیپلماسی این روابط را اندکی بالا ببرد یا نه .
[۱] . www.isna.ir/news/97102614249
[۲] . http://ayaronline.ir/1396/07/256377.html
[۳] . www.aa.com.tr/fa/ 905722
[۴] . www.irdiplomacy.ir/fa/news/1980409