زیتون ـ یلدا امیری: حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران روز چهارشنبه ۱۲ تیر در جلسه هیات دولت گفت: «در ۱۶ تیرماه سطح غنی‌سازی ایران دیگر ۳.۶۷ نخواهد بود و این تعهد را کنار گذاشته و به هر مقداری که ضرورت و نیاز ما باشد، ارتقاء خواهیم داد. اگر می‌خواهید اظهار تاسف کنید از همین الان بفرمایید. یا اگر می‌خواهید بیانیه بدهید از همین حالا بدهید.»
روحانی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «از ۱۶ تیر اگر طرف‌های مقابل به تمامی تعهدات خود طبق زمان‌بندی عمل نکنند، رآکتور اراک به شرایط سابق یعنی شرایطی که آنها ادعا می‌کردند خطرناک بوده و می‌تواند پلوتونیوم تولید کند، بازخواهد گشت؛ مگر اینکه در مورد رآکتور اراک آنها به تمامی تعهدات خود عمل کنند.»
سخنان روحانی در مورد رآکتور اراک در حالی بیان می‌شود که در خصوص وضعیت فنی تاسیسات هسته ای اراک و یا امکان راه‌اندازی آن، تردیدهای جدی وجود دارد.
رآکتور اراک و خروج از برجام
شورای عالی امنیت ملی ایران ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ در واکنش به خروج آمریکا از برجام و تنگ کردن حلقه تحریم‌ها علیه ایران در بیانیه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام، اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.»
بر اساس این تصمیم ایران دیگر مازاد اورانیوم غنی‌شده با غلظت پایین (یعنی بیشتر از ۳۰۰ کیلوگرم) و آب سنگین (یعنی بیش از ۱۳۰ تن) را به خارج از کشور نمی‌فرستد، مقامات ایران همچنین تهدید کردند که اگر تا ۶۰ روز دیگر به مطالبات ایران در چارچوب برجام اعم از تسهیل فروش نفت و مبادلات بانکی دست نیابد، مرحله دوم کاهش تعهدات را کلید خواهد زد. مرحله دوم خروج تدریجی از توافق هسته‌ای، افزایش سطح یا غلظت غنی‌سازی اورانیوم و نیز توقف بازطراحی راکتور آب سنگین اراک است.
شورای عالی امنیت ملی ایران ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.»
بازطراحی راکتور اراک بخشی از توافق هسته‌ای برای کاهش تولید پلوتونیوم در این راکتور بود. اگر چه ایران در اردیبهشت ماه امسال اعلام کرد که بازطراحی رآکتور اراک را متوقف خواهد کرد، اما مقامات سازمان انرژی هسته ای مدت‌ها پیش گفته بودند که این باز طراحی انجام شده است.
سوخت مورد نیاز رآکتور آب سنگین اراک، اورانیوم غنی شده نیست بلکه از اکسید اورانیوم طبیعی استفاده می‌کند. اما خصوصیت و اهمیت رآکتور آب سنگین این است که در پسمانده های اورانیوم مصرف شده در این نیروگاه، پلوتونیوم وجود دارد. با یک پروسه ساده، می توان پلوتونیوم را از این پسمانده ها جدا کرد و با آن بمب پلوتونیوم درست کرد. همان شیوه ای که در کره شمالی، هند، اسرائیل و پاکستان استفاده شده است. بمب پلوتونیوم سریعترین راه رسیدن به بمب هسته ای است.
تایید رئیس سازمان انرژی اتمی بر وجود مشکل در نیروگاه اراک
علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ۳ بهمن ۱۳۹۷ در برنامه رودررو شبکه چهارم صدا و سیمای جمهوری اسلامی در پاسخ به انتقادات در مورد رآکتور آب سنگین اراک و اینکه قلب رآکتور با بتن پر شده، گفت: «از چاله رآکتور اراک یک کالاندریا که مخزن قرار گرفتن سوخت است را خارج کردیم و از آنجایی‌که طراحی عوض می‌شود، مخزن را خارج کردیم تا مخرن جدید را قرار دهیم. آن زمان من لوله‌های مشابه را برای مخزن سوخت رآکتور اراک خریداری کردم و فقط یک نفر در کشور اطلاع داشت که بالاترین مقام ارشد نظام بودند ولی آن زمان این مطلب را اعلام نکردیم چون می‌دانستیم که آنها بدعهدی می‌کنند و حضرت آقا هم فرموده بودند مراقب بدعهدی آنها باشید بنابراین باید با یک فراست و هوشمندی کار را پیش می‌بردیم که اگر قرار شد زمانی برگردیم کار سریع انجام شود. ما لوله‌های مخزن سوخت رآکتور را که بیرون آورده بودیم با بتن پر کردیم ولی مشابه آن لوله‌ها را الان داریم.»
اما نکته مهم در سخنان او این بود که صالحی به وجود مشکلی در رآکتور اراک اشاره کرد و گفت: «اگر پلوتونیوم در اراک تولید می‌شد، هم‌زادی داشت که مسئله را پیچیده می‌کرد. فرصتی پیش آمد تا رآکتور را بر اساس طراحی جدید انجام دهیم و خودمان طراحی کنیم و ۸ کیلو پلوتونیوم را به یک کیلو برسانیم. طراحی‌های ما در مورد اراک مهر تایید بین‌المللی دریافت کرد.»
صالحی: اگر مخزن را در بیاوریم حتی اگر آن مخزن سالم باشد به علت مسائل ایمنی نباید آن را دوباره بر سر جای خودش برگرداند بلکه باید مخزن جدید ساخت.
سخنان صالحی تایید می کند که تاسیسات هسته ای اراک پیش از برجام دارای مشکلات عمده ای بوده و با وجود ریسک تا پیش از برجام همچنان به کار خود ادامه داده است. صالحی یک بار دیگر نیز در ۵ مرداد ۱۳۹۴ در گفت‌وگوی ویژه خبری و پس از توافقنامه برجام گفته بود: «مخزن فولادی رآکتور اراک با بتن پر می‌شود. همچنین به علت رعایت مسائل ایمنی حتی اگر مخزن با بتن پر نشود امکان استفاده مجدد از این مخزن نیست زیرا استفاده دوباره از آن خطرات زیادی دارد».
صالحی در این گفت و گو در پاسخ به این پرسش که «تعهد ما درباره اراک برگشت‌پذیر نیست؟» گفته بود: «بله، زیرا اگر مخزن را در بیاوریم حتی اگر آن مخزن سالم باشد به علت مسائل ایمنی نباید آن را دوباره بر سر جای خودش برگرداند بلکه باید مخزن جدید ساخت».
سخنان صالحی در حالی بیان شده که تنها چند کشور در دنیا توانایی ساخت تاسیسات هسته ای دارند، قابلیتی که طی سال ها آزمون خظا و کسب دانش هسته ای بدست آمده است و ایران جزو این کشورها نیست.
تکنولوژی ساخت راکتور اراک متعلق به نسل‌های گذشته دور
بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی نیز ۲۴ تیر ۱۳۹۶ در گفت‌وگو با ایسنا گفت: «رآکتور اراک در جای و زمان خود افتخاری برای کشور است. زمانی که تصمیم به ساخت این راکتور گرفتیم به دانش و فن‌آوری غنی‌سازی دست نیافته بودیم، هرچند که تکنولوژی ساخت این راکتور متعلق به نسل‌های راکتور در گذشته دور است، اما در هر حال ساخت آن برای کشور افتخارآمیز بوده و تجربه‌ای مفید است.»
کمالوندی در رابطه با آخرین تحولات مربوط به بازطراحی راکتور اراک گفت: «طراحی تفصیلی که توسط متخصصان ایرانی انجام شده است به چینی‌ها داده شده بود و ارزیابی اولیه‌ای که چینی‌ها در رابطه با این طراحی به ما ارائه کردند، بسیار امیدوارکننده است و نشان می‌دهد کار متخصصان ما بی‌نقص بوده است. این تاییدیه بسیار برای ما مهم است. هر چند خودمان انتظار چنین نتیجه‌ای را داشتیم اما وقتی کشوری با تجربه طولانی قبلی، کار ما را تایید می‌کند با اطمینان نزدیک به یقین در کار طراحی خود پیش می‌رویم.»
کمالوندی در این گفتگو ضمن اشاره به اینکه ساختار اصلی رآکتور اراک متعلق به نسل های رآکتور در گذشته دور است، از تایید طراحی‌های متخصصان ایرانی توسط چینی‌ها در مورد تاسیسات اراک می‌گوید و حرفی از ساخت رآکتور جدید یا اینکه آیا اساسا متخصصان ایرانی توانایی طراحی و ساخت رآکتور با استانداردهای امروز دنیا را دارند، نمی زند.
روز دوشنبه ۲۷ خرداد سازمان انرژی اتمی ایران از نمایندگان رسانه‌ها دعوت کرد تا از تاسیسات نیروگاه آب سنگین اراک بازدید کنند. هدف از این بازدید آشنایی با اقدامات این سازمان در مسیر کاهش تعهدات هسته‌ای جمهوری اسلامی عنوان شد. همین دعوت نشان داد که رآکتور اراک با وجود اشکالات اساسی در طراحی و ساخت آن شروع به کار کرده است.
چرنوبیل و نمایش هزینه های دروغ
۳۳ سال پیش بزرگ‌ترین آلودگی هسته‌ای کره زمین تا امروز اتفاق افتاد. هسته رآکتور نیروگاه چرنوبیل در اتحاد جماهیر شوروی سابق منفجر شد. پس از انفجار ابتدا محیط اطراف تاسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده شد و به تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر حرکت کردند و بارش باران سبب شد که بخش‌های وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شود. در اثر انفجار در رآکتور بلوک چهار تاسیسات اتمی چرنوبیل، مواد رادیواکتیو برای ساختن حدود صد بمب اتمی آزاد شدند.
اتحاد جماهیر شوروی اجازه نداد آمار کشته شدگان این حادثه مشخص شود و تا امروز نیز آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد اما با وجود گذشت سال‌ها از این حادثه، هنوز آثاری از مواد رادیواکتیو و جهش‌های ژنتیکی در مردم منطقه مشاهده می‌شود که می‌توان به ناقص شدن نوزادان در دو دهه اخیر، از قبیل بی‌دست و پا متولد شدن آنها اشاره کرد.
سریال کوتاه چرنوبیل که توسط شبکه «اچ‌بی‌او» با همکاری شبکه بریتانیایی «اسکای» ساخته شده، روایت این فاجعه است. سریال با این جمله یک دانشمند هسته ای آغاز می شود: «بزرگ‌ترین هزینه دروغ این نیست که شاید ما دروغ را با حقیقت اشتباه بگیریم. خطر اصلی اینجاست که اگر زیاد دروغ بشنویم بعد دیگر قادر نیستیم که اصلا حقیقت را تشخیص بدهیم.»
پیچیدگی فاجعه چرنوبیل جدا از فاجعه و آلودگی رخ داده مربوط به رفتارهای دولت شوروی سابق است. در زمان وقوع این حادثه جنگ سرد تمام شده اما همچنان شوروی می‌خواهد جایگاه خودش را به عنوان یک ابرقدرت تثبیت شده نگه دارد. ساده ترین راه برای مقامات شوروی انکار فاجعه است تا اعتبارشان جلوی غرب خدشه‌دار نشود.
اینکه رآکتور آب سنگین اراک بر اساس استاندارد های متعلق به نسل های رآکتور در گذشته دور طراحی شده و اینکه این روزها ایران برای تهدید اروپا و آمریکا فعالیت های هسته ای خود را افزایش داده است، زنگ خطری برای مردم ایران و حتی مردم کشورهای همسایه است. حداقل در مورد فعالیت رآکتور اراک، تهدید نه غرب بلکه مردم ایران را نشانه گرفته است.
ایران می‌خواهد به قدرتی بزرگ در منطقه تبدیل شود، سودای همین خواسته از سال‌ها پیش این کشور را به ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای با هزینه ای گزاف واداشت. با وجود این اینکه امروز ایران قدرتی بزرگ با توانایی‌های به روز جهانی که ادعا می‌کند، باشد، علامت سوال بزرگ است. ادعایی که در مسیر اثبات آن شاید دست به کارهایی مانند استفاده از رآکتور خطرآفرین اراک بزند.